Ξενοφῶν «Ἑλληνικά» Β’1,§§16–32

Ερμηνευτικά σχόλια

(§ 16)

Τα «Ελληνικά» του Ξενοφώντα συνεχίζουν την «Ιστορία» του Θουκυδίδη από το 411 π. Χ. και μετά. Περιγράφουν, δηλαδή, τα γεγονότα του Πελοποννησιακού πολέμου στο σημείο ακριβώς που είχε σταματήσει ο Θουκυδίδης (λόγω του ξαφνικού πιθανόν θανάτου του). Επίκεντρο του δεύτερου βιβλίου των «Ελληνικών» ήταν η ναυτική σύγκρουση της αθηναϊκής και πελοποννησιακής συμμαχίας για τον έλεγχο του ανατολικού Αιγαίου και των Στενών του Ελλησπόντου. Τα γεγονότα αυτά θα καθόριζαν και τον νικητή του Πελοποννησιακού πολέμου (431 – 404 π.Χ.).

Οἱ δ’ Ἀθηναῖοι ἐκ τῆς Σάμου ὁρμώμενοι : η Σάμος ήταν ένα από τα πρώτα μέλη της αθηναϊκής συμμαχίας και πιστή σύμμαχος των Αθηναίων μέχρι την ήττα της Αθήνας το 404 π.Χ. Το νησί αυτό επέλεξαν οι Αθηναίοι ως ναυτική τους βάση στο αιγαίο πέλαγος. Αυτή η επιλογή της Σάμου δεν έγινε με μοναδικό κριτήριο την πιστή συμμαχία, αλλά και την εγγύτητα του νησιού με περιοχές στρατηγικού ενδιαφέροντος όπως η Έφεσος και η Χίος (περιοχές υπό τον έλεγχο του Πέρση βασιλιά), η Ρόδος (ναυτική βάση των Πελοποννησίων) και τα Στενά του Ελλησπόντου (η κατοχή των οποίων θα καθόριζε και τον νικητή του πολέμου).

τήν βασιλέως : (=τη χώρα του βασιλιά) στους Έλληνες συγγραφείς, ρήτορες και πολιτικούς ο εκάστοτε βασιλιάς της περσικής αυτοκρατορίας αποκαλούταν «βασιλιάς» ή « μεγάλος βασιλιάς». Εδώ βέβαια ανάμεσα στο άρθρο (πτώσης αιτιατικής) και στο ουσιαστικό (πτώσης γενικής) πρέπει να εννοήσουμε το ουσιαστικό «χώρα».

τήν βασιλέως κακῶς ἐποίουν : (=λεηλατούσαν τη χώρα του βασιλιά). Η επιθετική αυτή ενέργεια των Αθηναίων υπαγορεύεται από το γεγονός ότι ο Πέρσης βασιλιάς έχει συμμαχήσει με τους Σπαρτιάτες και τους χρηματοδοτεί στην προσπάθεια τους κατά των Αθηναίων. Ο σατράπης της Λυδίας μάλιστα, ο Κύρος έχει χορηγήσει ποσό 500 ταλάντων στους Σπαρτιάτες προκειμένου να τους έχει ως συμμάχους του όταν θα προσπαθήσει αργότερα να σφετεριστεί το περσικό θρόνο που κατείχε ο αδερφός του Αρταξέρξης. Έτσι η Περσία αναδεικνύεται σε ένα παράγοντα μεγάλης φθοράς για τους Έλληνες, αφού αυτοί επενέβαιναν απροσχημάτιστα στα εσωτερικά πράγματα των ελληνικών πόλεων κρατών χρηματοδοτώντας πότε τη μια πλευρά και πότε την άλλη. Οι Πέρσες είχαν προσπαθήσει ανεπιτυχώς να καταλάβουν την Ελλάδα στρατιωτικά κατά τη περίοδο των λεγόμενων «Μηδικών» πολέμων (490 – 479 π.Χ.). Όταν ξέσπασε όμως ο Πελοποννησιακός πόλεμος (431 – 404 π.Χ.) δεν έχαναν την παραμικρή ευκαιρία για επέμβαση (συνήθως διπλωματική  πολιτική και οικονομική και σπανιότερα στρατιωτική) στις ελληνικές πόλεις κράτη που αλληλοσφάζονταν.

κακῶς ἐποίουν : (= λεηλατούσαν). Η λεηλασία αποτελούσε (και συνεχίζει να αποτελεί) μια βασική παράμετρο του πολέμου. Αποτελούσε, θα λέγαμε, το δικαίωμα του ισχυρού, του νικητή. Ερευνώντας όμως προσεκτικά το φαινόμενο καταλήγουμε και σε άλλα συμπεράσματα εξίσου ενδιαφέροντα : α) οργανωμένη στρατιωτική υπηρεσία που θα είχε ως αποκλειστικό στόχο τη τροφοδοσία του στρατού, δεν υπήρχε την εποχή εκείνη. Επομένως η τροφοδοσία του στρατού γινόταν είτε με προμήθεια τροφίμων από τους ίδιους τους στρατιώτες και από τοπικές αγορές, είτε με λεηλασίες εχθρικών κυρίως περιοχών. Η λεηλασία εξυπηρετούσε λοιπόν τον πρωταρχικό στόχο της τροφοδοσίας. β) η λεηλασία αποτελούσε μέσο εκφοβισμού και άσκησης ψυχολογικής πίεσης στους αντιπάλους. Η πολιτική της «καμένης γης» ήταν ιδιαίτερα δημοφιλής από τα πανάρχαια χρόνια. γ) η λεηλασία εξύψωνε το ηθικό των επιτιθέμενων αφού τους προσέφερε διάφορα υλικά αγαθά χωρίς συνήθως ιδιαίτερο κόπο. Έτσι εξυψωνόταν το ηθικό του στρατού και βελτιωνόταν η ψυχολογική του κατάσταση . Είναι σαφές ότι η πολεμική λεία (αλλιώς = λαφυραγωγία, πλιάτσικο, διαγούμισμα κ.α.) αποτελούσε ένα βασικό ερέθισμα για όσους στρέφονταν προς το στρατιωτικό επάγγελμα.

ἐπί τήν Χίον καί τήν Ἔφεσον ἐπέπλεον : (= έπλεαν κατά της Χίου και της Εφέσου) η Χίος και η Έφεσος ήταν περιοχές που άνηκαν στη σφαίρα επιρροής του Πέρση βασιλιά και συνεπώς ήταν συμμαχικές για τους Πελοποννήσιους και εχθρικές για τους Αθηναίους. Ήταν λογικό λοιπόν να αποτελούν στόχους για τη ναυτική δύναμη των Αθηναίων. Οι επιδρομές αυτές των Αθηναίων, πέρα από τη λεηλασία (με όλες τις συνέπειές της) είχαν ως σκοπό να προκαλέσουν την αναγκαστική έξοδο του πελοποννησιακού στόλου που βρισκόταν στο λιμάνι της Ρόδου. Το ρήμα ἐπέπλεον με την πρόθεση ἐπί φανερώνει επιθετική – εχθρική κίνηση ( = ορμώ από τη θάλασσα, επιτίθεμαι).

παρεσκευάζοντο πρός ναυμαχίαν : (= προετοιμάζονταν για ναυμαχία) οι Αθηναίοι έκαναν όλες εκείνες τις απαραίτητες προετοιμασίες που απαιτούσε μια μεγάλη ναυτική σύγκρουση. Ήταν σαφές και στις δυο πλευρές ότι στον χώρο του ανατολικού Αιγαίου θα κρινόταν η έκβαση του μεγάλου (σε χρονική διάρκεια και θυσίες) πολέμου.

καί στρατηγούς … Κηφισόδοτον : (=και εξέλεξαν επιπλέον στρατηγούς σ’ αυτούς που υπήρχαν τον Μένανδρο, τον Τυδέα και τον Κηφισόδοτο) ο αθηναϊκός δήμος πριν από την έναρξη των στρατιωτικών επιχειρήσεων την άνοιξη του 405 π.Χ. είχε εκλέξει πέρα από τους τρεις στρατηγούς που ήδη υπήρχαν (Κόνωνας, Φιλοκλής, Αδείμαντος) και άλλους τρεις, τον Μένανδρο, τον Τυδέα και τον Κηφισόδοτο, οι οποίοι , όπως προκύπτει και από τα γεγονότα που ακολούθησαν ήταν μετριότατοι ηγέτες και κατώτεροι των περιστάσεων. Η επιλογή τόσων στρατηγών στη κεφαλή του εκστρατευτικού σώματος αποτελούσε ένα ολέθριο λάθος αφού ήταν σχεδόν αδύνατη η ανάληψη πρωτοβουλιών που απαιτεί ένας πόλεμος και δυσχεραινόταν η λήψη αποφάσεων. Η πολυαρχία αυτή εξηγείται αν λάβουμε υπόψη μας τους φόβους που παραδοσιακά εξέτρεφε ο αθηναϊκός δήμος για την συγκέντρωση εξουσιών στα χέρια ενός μόνο ανθρώπου.

(§ 17)

Λύσανδρος : ο Λύσανδρος ήταν ένας δραστήριος και φιλόδοξος αξιωματούχος της Σπάρτης. Αν και καταγόταν από Είλωτες, δούλους δηλαδή των Σπαρτιατών κατάφερε με την ισχυρή του προσωπικότητα να αναδειχθεί σε έναν από τους σημαντικότερους άνδρες που ανέδειξε η Σπάρτη κατά τη περίοδο του Πελοποννησιακού πολέμου . Την περίοδο που εξετάζουμε ο Λύσανδρος εκτελούσε επίσημα τα χρέη του «ἐπιστολέος», δηλαδή του υποναυάρχου, ενώ ως ναύαρχος είχε οριστεί ο Άρακος. Σύμφωνα με τη σπαρτιατική νομοθεσία κανένας δεν μπορούσε να επιλεγεί στο ίδιο αξίωμα για δυο συναπτά έτη, γι’ αυτό και οι Σπαρτιάτες τον τοποθέτησαν σ’ αυτό το αξίωμα, αν και στην πραγματικότητα εκείνος είχε την ηγεσία του στόλου. Οι επιτυχίες του Λυσάνδρου τον κατέστησαν ιδιαίτερα δημοφιλή στον σπαρτιατικό και ευρύτερο πελοποννησιακό στόλο, αλλά προξένησαν τον φθόνο των Εφόρων και άλλων Σπαρτιατών που φοβόντουσαν την δύναμή του. Μετά το τέλος του πολέμου, ο Λύσανδρος προσπάθησε ανεπιτυχώς να γίνει βασιλιάς της Σπάρτης και τελικά φονεύθηκε στη μάχη της Αλιάρτου το 395 π.Χ.. Ήταν προσωπικός φίλος του Ξενοφώντα.

ἐκ τῆς Ῥόδου : (= από την Ρόδο). Η Ρόδος όπως είπαμε και προηγουμένως ήταν η βάση του πελοποννησιακού στόλου. Εκεί κατά πάσα πιθανότητα είχε ξεχειμωνιάσει ο πελοποννησιακός στόλος το χειμώνα του 406 προς 405 π.Χ.

παρά τήν Ἰωνίαν ἐκπλεῖ πρός τόν Ἑλλήσποντον : (= παράλληλα προς την Ιωνία και με κατεύθυνση προς τον Ελλήσποντο) η πορεία του πελοποννησιακού στόλου σύμφωνα με τον Ξενοφώντα, ξεκίνησε από την Ρόδο, συνέχισε παράλληλα προς τα παράλια της Μικράς Ασίας (παράλια της Ιωνίας) με κατεύθυνση στα Στενά του Ελλησπόντου . Αυτή η πορεία όμως δεν ήταν η πραγματική. Ο Ξενοφώντας αποσιωπά εσκεμμένα μια σημαντική «λεπτομέρεια» : όταν ο Λύσανδρος έφυγε από την Ρόδο, κατευθύνθηκε προς τον Αργοσαρωνικό κόλπο και στην Αίγινα (νησί πολύ κοντά στον Πειραιά, το οποίο τα τελευταία χρόνια του πελοποννησιακού πολέμου είχε περάσει στον έλεγχο των Σπαρτιατών) συναντήθηκε με το βασιλιά της Σπάρτης, Άγη. Ο Άγης πολιορκούσε με το σπαρτιατικό στρατό την Αθήνα από ξηρά με αποτέλεσμα η τροφοδοσία της πόλης να γίνεται μόνο δια θαλάσσης με κατεύθυνση Πειραιάς – Στενά Ελλησπόντου – Βόσπορος – Εύξεινος Πόντος – παράλια Ευξείνου Πόντου. Στα βόρεια παράλια του Ευξείνου Πόντου η Αθήνα είχε εγκαταστήσει ναυτικές βάσεις και κληρουχίες με αποκλειστικό στόχο την εξυπηρέτηση της τροφοδοσίας της πόλης. Προφανώς ο Άγης διέταξε τον Λύσανδρο να «κλείσει» τα Στενά του Ελλησπόντου για τους Αθηναίους. Με αυτό τον τρόπο τα αθηναϊκά πλοία δεν θα μπορούσαν να περάσουν μέσα από τα Στενά και θα ήταν αδύνατη η τροφοδοσία της Αθήνας. Τότε οι Αθηναίοι θα αναγκάζονταν να υποχωρήσουν και να παραδοθούν. Ο Ξενοφώντας αποσιωπά αυτή τη συνάντηση επειδή ενδεχομένως επιθυμούσε να παρουσιάσει τη νίκη των Σπαρτιατών στους Αιγός ποταμούς ως αποτέλεσμα της ευφυούς πολιτικής του Λυσάνδρου . Και σε άλλα σημεία του κειμένου θα διαπιστώσουμε τη έμμεση προσπάθεια του Ξενοφώντα να ευνοεί τον Λύσανδρο και να τον επαινεί.

πρός τε τῶν πλοίων τόν ἔκπλουν καί ἐπί τάς ἀφεστηκυίας αὐτῶν πόλεις : (= για τον απόπλου των πλοίων και για τις πόλεις που είχαν ξεσηκωθεί από αυτούς). Με αυτή τη φράση ο Ξενοφώντας δηλώνει το στόχο που εξυπηρετούσε με την έξοδό του στο Αιγαίο ο Λύσανδρος. Πρώτος στόχος του Λυσάνδρου ήταν η αντιμετώπιση και απόκρουση του αθηναϊκού στόλου. Μόνο με αυτόν τον τρόπο θα μπορούσαν να υλοποιηθούν τα σχέδια των Σπαρτιατών για πανελλήνια ηγεμονία. Δεύτερος στόχος του Λυσάνδρου ήταν η επαναφορά κάποιων πόλεων στην Σπάρτη : κάποιες πόλεις που άνηκαν στην σφαίρα επιρροής της Σπάρτης, μόλις πληροφορούνταν την άφιξη του αθηναϊκού στόλου θα έσπευδαν (από φόβο μήπως καταστραφούν) να αποστατήσουν από την πελοποννησιακή συμμαχία και να ενταχθούν στην αθηναϊκή. Με την έξοδο του σπαρτιατικού στόλου στο Αιγαίο πέλαγος υπήρχε η δυνατότητα να αντιμετωπιστούν τυχόν αποστασίες τέτοιας μορφής.

ἀνήγοντο δέ καί οἱ Ἀθηναίοι ἐκ τῆς Χίου πελάγιοι : (= και οι Αθηναίοι έβγαιναν στα ανοικτά από τη Χίο). Οι Αθηναίοι όπως εξετάσαμε στην § 16 πραγματοποίησαν επιδρομές και λεηλασίες στη Χίο και την Έφεσο. Φοβούμενοι λοιπόν μήπως δεχθούν μια ξαφνική επίθεση είτε από το πελοποννησιακό στόλο είτε από τους  Πέρσες, απομακρύνθηκαν για περισσότερη ασφάλεια μακριά από τη περιοχή της Χίου. Η αιτιολογία της πράξης αυτής δίδεται παραστατικά με την επόμενη φράση : ἡ γάρ Ἀσία πολεμία αὐτοῖς ἦν (= γιατί η Ασία ήταν εχθρική γι’ αυτούς).

(§18)

Λύσανδρος δ’ ἐξ Ἀβύδου παρέπλει : (=και ο Λύσανδρος έπλεε από την Άβυδο…) Ο Λύσανδρος αφού ακολούθησε την πορεία που αναφέραμε, εισήλθε στα Στενά του Ελλησπόντου με το στόλο του και πήγε πρώτα στην Άβυδο, πόλη ενταγμένη στη πελοποννησιακή σφαίρα επιρροής, κτισμένη στη δεξιά πλευρά του νότιου τμήματος των Στενών.

Λύσανδρος δ’ ἐξ Ἀβύδου παρέπλει εἰς Λάμψακον σύμμαχον οὖσαν Ἀθηναίων : (= και ο Λύσανδρος έπλεε από την Άβυδο στην Λάμψακο που ήταν σύμμαχος των Αθηναίων). Ο Λύσανδρος από την Άβυδο κατευθύνθηκε προς την Λάμψακο, πόλη κτισμένη λίγο βορειότερα της Αβύδου. Η Λάμψακος ήταν πλούσια πόλη με μεγάλη πνευματική προσφορά αλλά και σημαντική γεωγραφική θέση. Ήταν ταγμένη στο πλευρό των Αθηναίων και αποτελούσε ένα σημαντικό στόχο των Πελοποννησίων. Ο Λύσανδρος αποσκοπώντας στη δημιουργία ενός ισχυρού στρατηγικού ερείσματος στην περιοχή θα επιχειρήσει να την καταλάβει. Ας μην ξεχνάμε, με βάση όλα όσα ειπώθηκαν, ότι το σχέδιο των Σπαρτιατών απέβλεπε στο «κλείσιμο» των Στενών του Ελλησπόντου για το αθηναϊκό ναυτικό. Αυτό θα μπορούσε να υλοποιηθεί α) με την καταστροφή του αθηναϊκού στόλου & β) με την κατάληψη από τους Σπαρτιάτες των σημαντικότερων πόλεων της περιοχής.

καί οἱ Ἀβυδηνοί καί οἱ ἄλλοι παρῆσαν πεζῇ : (= και οι Αβυδηνοί και άλλου ακολουθούσαν πεζοί). Από την θάλασσα με κατεύθυνση προς βορρά προχωρούσε ο πελοποννησιακός στόλος ενώ από την ξηρά ακολουθούσαν οι Αβυδηνοί αλλά και κάποιοι άλλοι σύμμαχοι προφανώς των Πελοποννησίων. Πρέπει να αναφέρουμε ότι βαθύ μίσος χώριζε τους Αβυδηνούς από τους Λαμψακηνούς. Οι πρώτοι θεωρούσαν τους δεύτερους υπαίτιους για τη παρακμή της δικής τους πόλης. Επιπρόσθετα οι διαφορές τους είναι και ιδεολογικές, αφού στην Λάμψακο υπήρχε δημοκρατικό πολίτευμα ενώ στην Άβυδο ολιγαρχικό.

ἡγεῖτο δέ Θώραξ Λακεδαιμόνιος : (=και ήταν αρχηγός ο Θώρακας ο Λακεδαιμόνιος). Αρχηγός του πεζικού στρατεύματος που ακολουθούσε από ξηρά τη πορεία του πελοποννησιακού στόλου ήταν ο Θώραξ, προσωπικός φίλος και συνεργάτης του Λυσάνδρου. Η τοποθέτηση του Θώρακα στην θέση αυτή έγινε με σκοπό την καλύτερη συνεννόηση ανάμεσα στα δυο τμήματα. Ήταν προφανές ότι ο Θώρακας έφερνε διαταγές και οδηγίες του Λυσάνδρου.

ΓΕΝΙΚΗ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΗ : Στο συγκεκριμένο απόσπασμα παρατηρούμε κάποιες ιδιομορφίες της γλώσσας του Ξενοφώντα : α) η συνεχής χρήση επιρρηματικών εμπρόθετων προσδιορισμών ἐκ τῆς Σάμου, ἐπί τήν Χίον καί τήν Ἔφεσον, πρός ναυμαχίαν, πρός τοῖς ὑπάρχουσι, ἐκ τῆς Ῥόδου, παρά τήν Ἰωνίαν πρός τόν Ἑλλήσποντο, πρός τε τόν ἔκπλουν τῶν πλοίων, ἐπί τάς πόλεις, ἐκ τῆς Χίου, ἐξ Ἀβύδου, εἰς Λάμψακον. Με τον τρόπο αυτό ο Ξενοφώντας καταφέρνει να περιγράψει με ακρίβεια τις κινήσεις των αντιπάλων, τους στόχους τους , την διαδικασία που ακολουθούσαν κ.α. Με λίγα λόγια προσπαθεί να παρουσιάσει στους αναγνώστες του τις ακριβείς συνθήκες κάτω από τις οποίες διαδραματίζονται τα γεγονότα που περιγράφει β) η συνεχής χρήση του παρατατικού στα ρήματα : ἐποίουν, ἐπέπλεον, παρεσκευάζοντο, προσείλοντο, ανήγοντο, ἦν, παρέπλει, παρῆσαν, ἡγεῖτο. Ο Ξενοφώντας καταφεύγει στη χρήση του παρατατικού για να αποδώσει ζωντάνια στα γεγονότα και να φέρει το παρελθόν πιο κοντά στο παρόν. Με αυτό τον τρόπο το χρονικά μακρινό γεγονός παρουσιάζεται σαν σύγχρονο. γ) το «δέσιμο» του κειμένου με τον σύνδεσμο δέ : οἱ δ’ Ἀθηναῖοι, Λύσανδρος δ’ ἔκπλει, Λύσανδρος δέ παρέπλει, ἡγεῖτο δέ Θώραξ Λακεδαιμόνιος. Η χρήση του συνδέσμου δέ, δεν είναι αντιθετική (= αλλά, όμως), αλλά μεταβατική (=και). Ο Ξενοφώντας προβαίνει στην τεχνική αυτή για να παρουσιάσει ένα ενοποιημένο κείμενο με μετάβαση από τη μια σκηνή στην άλλη. Αφού υπάρχει αλληλεξάρτηση ανάμεσα στα γεγονότα πρέπει αυτά να συνδέονται με τον κατάλληλο τρόπο για να μεταφέρεται η δράση στους αναγνώστες.