Θουκυδίδης "Ιστοριών" Γ' 74

Α' Κείμενο & μετάφραση 

[74] διαλιπούσης δ᾿ ἡμέρας μάχη αὖθις γίγνεται καὶ νικᾷ ὁ δῆμος χωρίων τε ἰσχύι καὶ πλήθει προύχων· αἵ τε γυναῖκες αὐτοῖς τολμηρῶς ξυνεπελάβοντο βάλλουσαι ἀπὸ τῶν οἰκιῶν τῷ κεράμῳ καὶ παρὰ φύσιν ὑπομένουσαι τὸν θόρυβον. γενομένης δὲ τῆς τροπῆς περὶ δείλην ὀψίαν, δείσαντες οἱ ὀλίγοι μὴ αὐτοβοεὶ ὁ δῆμος τοῦ τε νεωρίου κρατήσειεν ἐπελθὼν καὶ σφᾶς διαφθείρειεν, ἐμπιπρᾶσι τὰς οἰκίας τὰς ἐν κύκλῳ τῆς ἀγορᾶς καὶ τὰς ξυνοικίας, ὅπως μὴ ᾖ ἔφοδος, φειδόμενοι οὔτε οἰκείας οὔτε ἀλλοτρίας, ὥστε καὶ χρήματα πολλὰ ἐμπόρων κατεκαύθη καὶ ἡ πόλις ἐκινδύνευσε πᾶσα διαφθαρῆναι, εἰ ἄνεμος ἐπεγένετο τῇ φλογὶ ἐπίφορος ἐς αὐτήν. Καὶ οἱ μὲν παυσάμενοι τῆς μάχης ὡς ἑκάτεροι ἡσυχάσαντες τὴν νύκτα ἐν φυλακῇ ἦσαν· καὶ ἡ Κορινθία ναῦς τοῦ δήμου κεκρατηκότος ὑπεξανήγετο, καὶ τῶν ἐπικούρων οἱ πολλοὶ ἐς τὴν ἤπειρον λαθόντες διεκομίσθησαν. 

θουκυδίδης μετάφραση 71 74 from Thanos Stavropoulos

(§74) διαλιπούσης δ᾿ ἡμέρας	Και αφού πέρασε μια μέρα
γίγνεται μάχη αὖθις	γίνεται και πάλι μάχη
καὶ νικᾷ ὁ δῆμος	και νικούν οι δημοκρατικοί
ἰσχύι τε	και εξαιτίας των ισχυρών
χωρίων	θέσεών τους
καὶ προύχων πλήθει·	και επειδή υπερείχαν αριθμητικά ·
αἵ τε γυναῖκες	και οι γυναίκες
ξυνεπελάβοντο τολμηρῶς αὐτοῖς	με τόλμη τους βοήθησαν
βάλλουσαι	χτυπώντας
ἀπὸ τῶν οἰκιῶν	από τα σπίτια
τῷ κεράμῳ	με κεραμίδια
καὶ ὑπομένουσαι τὸν θόρυβον	και υπομένοντας τη ταραχή
παρὰ φύσιν.	σε αντίθεση με τη φύση τους.
γενομένης δὲ τῆς τροπῆς	Και όταν έγινε η υποχώρηση
περὶ δείλην ὀψίαν,	αργά το απόγευμα,
δείσαντες οἱ ὀλίγοι	επειδή φοβήθηκαν οι ολιγαρχικοί
μὴ	μήπως
ὁ δῆμος	οι δημοκρατικοί,
ἐπελθὼν	αφού κάνουν επίθεση,
κρατήσειεν	καταλάβουν
αὐτοβοεὶ	αμέσως με τον πρώτο αλαλαγμό
τοῦ τε νεωρίου	το ναύσταθμο
καὶ διαφθείρειεν σφᾶς,	και τους σκοτώσουν,
ἐμπιπρᾶσι τὰς οἰκίας	βάζουν φωτιά στα σπίτια
τὰς ἐν κύκλῳ τῆς ἀγορᾶς	που βρίσκονται γύρω γύρω στην αγορά
καὶ τὰς ξυνοικίας,	και στις πολυκατοικίες,
ὅπως μὴ ᾖ ἔφοδος,	για να μη γίνει έφοδος,
φειδόμενοι	χωρίς να λογαριάζουν
οὔτε οἰκείας	ούτε τα δικά τους
οὔτε ἀλλοτρίας,	ούτε τα ξένα σπίτια,
ὥστε κατεκαύθη	ώστε κάηκαν εντελώς
καὶ πολλὰ χρήματα ἐμπόρων	και πολλές περιουσίες εμπόρων
καὶ ἡ πόλις ἐκινδύνευσε	και η πόλη κινδύνεψε
διαφθαρῆναι πᾶσα,	να καταστραφεί στο σύνολό της,
εἰ ἐπεγένετο ἄνεμος	αν φυσούσε άνεμος
τῇ φλογὶ ἐπίφορος	τη φωτιά με κατεύθυνση
ἐς αὐτήν.	προς αυτή.
Καὶ οἱ μὲν παυσάμενοι	Και αυτοί, αφού σταμάτησαν
τῆς μάχης	τη μάχη,
ὡς ἑκάτεροι	καθώς και οι δυο παρατάξεις
ἡσυχάσαντες	απείχαν από τις πολεμικές ενέργειες,
τὴν νύκτα	τη νύχτα
ἐν φυλακῇ ἦσαν·	βρίσκονταν σε επιφυλακή·
καὶ ἡ Κορινθία ναῦς	και το κορινθιακό πλοίο,
κεκρατηκότος τοῦ δήμου	επειδή είχαν επικρατήσει οι δημοκρατικοί,
ὑπεξανήγετο,	ανοιγόταν με προφυλάξεις στο ανοικτό πέλαγος
καὶ οἱ πολλοὶ τῶν ἐπικούρων	και οι περισσότεροι από τους μισθοφόρους
διεκομίσθησαν λαθόντες	διαφεύγοντας την προσοχή
ἐς τὴν ἤπειρον.	πέρασαν στη στεριά.

Β' Ερμηνευτικά σχόλια  

Μετά τις προεργασίες και προετοιμασίες των αντίπαλων πλευρών, οι ολιγαρχικοί εκδηλώνουν την επίθεση εναντίον των δημοκρατικών. Ορμητήριο των ολιγαρχικών είναι η αρχαία Αγορά, στην Παλαιόπολη της Κέρκυρας (κοντά στο σημερινό Μον Ρεπό). Κάποιοι όμως υποστηρίζουν ότι αυτή η Αγορά κατασκευάστηκε στην ελληνιστική περίοδο (3ο αι. π.Χ. και εξής) και μέχρι τότε η Αγορά βρισκόταν στη σημερινή Παλαιά Πόλη της Κέρκυρας. Όπως και να έχει, αυτή τη φορά νικούν οι δημοκρατικοί ("νικᾷ ὁ δῆμος") για δυο πολύ σημαντικούς λόγους : α) εξαιτίας των οχυρών θέσεων ("χωρίων τε ἰσχύι") και β) εξαιτίας της αριθμητικής υπεροχής ("πλήθει προύχων"), η οποία μάλιστα είχε οριστικοποιηθεί από την μαζική προσέλευση των δούλων στις τάξεις των δημοκρατικών. Σχετικά με την οχυρή θέση, αυτή μάλλον θα πρέπει να τοποθετηθεί - χωρίς ωστόσο βεβαιότητα - κάπου στο νοτιοανατολικό άκρο της χερσονήσου στην οποία βρίσκεται σήμερα η συνοικία "Κανόνι". Μπορούμε να φανταστούμε τους επιτιθέμενους ολιγαρχικούς να προχωρούν σε κουραστική ανηφόρα και απέναντι σε οχυρωμένες θέσεις των δημοκρατικών, και να κατανοήσουμε την δυσκολία του εγχειρήματος. Από την άλλη πλευρά, σε όλες τις πολεμικές συγκρούσεις των προβιομηχανικών κοινωνιών (πριν από τον 19ο αι.), στο πεδίο της μάχης σημαντικότατο ρόλο διαδραμάτιζε, μεταξύ άλλων, η αριθμητική υπεροχή σε έμψυχο δυναμικό. Ιδιαίτερο ρόλο φαίνεται πως διαδραμάτισαν και οι γυναίκες των δημοκρατικών ("αἵ τε γυναῖκες αὐτοῖς τολμηρῶς ξυνεπελάβοντο"), συμμετέχοντας και αυτές στη μάχη, όχι όμως σε μάχες σώμα με σώμα, αλλά ρίχνοντας κεραμικά αντικείμενα από τα σπίτια τους ("βάλλουσαι ἀπὸ τῶν οἰκιῶν τῷ κεράμῳ"). Τα σπίτια την εποχή εκείνη ήταν κτισμένα με έναν όροφο και ενδεχομένως ο Θουκυδίδης να έχει στο μυαλό του την εικόνα των γυναικών οι οποίες από την ασφάλεια του πρώτου ορόφου εκσφενδονίζουν αντικείμενα κατασκευασμένα από πηλό.

αναπαράσταση κατοικίας από την κλασική Ελλάδα

Το συγκεκριμένο συμβάν πρέπει να κάνει ιδιαίτερη εντύπωση στον - κατά τα άλλα ψύχραιμο - Θουκυδίδη, αφού περιγράφει τις γυναίκες να αντέχουν όλη αυτή τη φασαρία σε αντίθεση με τη φύση τους ("παρὰ φύσιν ὑπομένουσαι τὸν θόρυβον"). Θα ήταν άδικο φυσικά να χαρακτηρίσουμε τον Θουκυδίδη "φαλλοκράτη", επειδή ούτως ή άλλως η θέση της γυναίκας στον αρχαίο ελληνικό κόσμο έτεινε - με τον έναν ή τον άλλο τρόπο - να είναι υποβαθμισμένη, από τη στιγμή που ήταν νομικά "ανεύθυνη" και ουσιαστικά ανύπαρκτη. 
Αργά το απόγευμα της ίδιας ημέρας ("περὶ δείλην ὀψίαν") πραγματοποιείται η υποχώρηση ("γενομένης δὲ τῆς τροπῆς περὶ δείλην ὀψίαν") των ηττημένων ολιγαρχικών, οι οποίοι και επιστρέφουν στο ορμητήριό τους, είτε στην περιοχή του σημερινού Μον Ρεπό είτε στην περιοχή της σημερινής Παλαιάς Πόλης. Κατά τον ιστορικό, οι ολιγαρχικοί πρέπει να βρίσκονταν σε κατάσταση μεγάλου φόβου ("δείσαντες οἱ ὀλίγοι") μήπως οι δημοκρατικοί πραγματοποιήσουν κάποια αιφνιδιαστική επιδρομή κατά τη διάρκεια της νύκτας και καταλάβουν το "νεώριον", δηλαδή το ναύσταθμο που τοποθετείται είτε στην παραθαλάσσια περιοχή του σημερινού ΝΑΟΚ, είτε στα "μπάνια του Αλέκου" στη θέση "Μουράγια", είτε στο αρχαίο λιμάνι του Αλκίνοου που βρισκόταν ανάμεσα στο σημερινό Ανεμόμυλο της Γαρίτσας και το Μον Ρεπό (το λιμάνι αυτό καταλάμβανε όλη την περιοχή που βρίσκεται γύρω από το ναό Ιάσονος και Ζωσίπατρου. Η περιοχή μπαζώθηκε από την ελληνιστική περίοδο και μετά). Το νεώριο ήταν ο χώρος στάθμευσης, επισκευής, κατασκευής και ανεφοδιασμού των πλοίων και σταθμός κυρίως των πολεμικών πλοίων. Με λίγα λόγια ήταν ένα σημείο νευραλγικής σημασίας για τον έλεγχο της περιοχής και του νησιού ευρύτερα. Στην παρούσα φάση οι ολιγαρχικοί ελέγχουν αυτό το λιμάνι ενώ οι δημοκρατικοί τον Υλλαϊκό λιμένα από την αντίθετη πλευρά της χερσονήσου του Κανονιού, οπότε μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι υπάρχει μια ισόρροπη κατάσταση. Η ενδεχόμενη κατάληψη του νεωρίου από τους δημοκρατικούς θα ανέτρεπε αυτή την κατάσταση, και όχι μόνο θα ενίσχυε με επιπλέον στόλο και πολεμικό υλικό τους δημοκρατικούς, αλλά θα επέτρεπε και την περικύκλωση των ολιγαρχικών, από την ξηρά και τη θάλασσα. 

αναπαράσταση αρχαίας οικίας

Γι' αυτούς τους λόγους οι ολιγαρχικοί προβαίνουν σε μια δραματική πράξη απόγνωσης: πυρπολούν τις οικίες ("ἐμπιπρᾶσι τὰς οἰκίας τὰς ἐν κύκλῳ τῆς ἀγορᾶς καὶ τὰς ξυνοικίας")  που βρίσκονταν τριγύρω από την αγορά. Σκοπός αυτής της ενέργειας ήταν να δημιουργηθεί ένα εμπόδιο ανάμεσα σ' αυτούς και τους δημοκρατικούς. Αν το καλοσκεφτούμε πρόκειται για μια παράλογη ενέργεια, εκτός αν θεωρήσουμε ότι οι ολιγαρχικοί φοβόντουσαν πλέον μόνο για τη ζωή τους. Πάντως οι ολιγαρχικοί "φειδόμενοι οὔτε οἰκείας οὔτε ἀλλοτρίας" δεν δείχνουν να νοιάζονται για τα σπίτια που καίγονται είτε είναι δικά τους είτε όχι. 
Η ενέργεια αυτή του εμπρησμού από τους ολιγαρχικούς έχει δυο συνέπειες: μια πραγματική και μια δυνητική (που θα μπορούσε να γίνει). Η πραγματική συνέπεια σχετίζεται με την καταστροφή πολλών εμπορευμάτων από τη φωτιά ("ὥστε καὶ χρήματα πολλὰ ἐμπόρων κατεκαύθη") η οποία λογικά θα εξαπλώθηκε σε οποιοδήποτε εύφλεκτο υλικό. Η δυνητική συνέπεια σχετίζεται με την πιθανή επέκταση της φωτιάς σε ολόκληρη την πόλη, εάν ο άνεμος ήταν ευνοϊκός για κάτι τέτοιο ("ἡ πόλις ἐκινδύνευσε πᾶσα διαφθαρῆναι, εἰ ἄνεμος ἐπεγένετο τῇ φλογὶ ἐπίφορος ἐς αὐτήν"). 

Βεβαίως οι υποψίες των ολιγαρχικών για αιφνιδιαστική επίθεση των δημοκρατικών δεν επιβεβαιώθηκαν, αφού οι δημοκρατικοί μετά τη μάχη, χωρίς να προβαίνουν σε επιθετικές ενέργειες, βρίσκονταν σε κατάσταση επιφυλακής ("Καὶ οἱ μὲν παυσάμενοι τῆς μάχης ὡς ἑκάτεροι ἡσυχάσαντες τὴν νύκτα ἐν φυλακῇ ἦσαν"). 

Κατά τη διάρκεια της νύκτας γίνονται δυο σημαντικά γεγονότα τα οποία αναμφισβήτητα αποδυναμώνουν και άλλο την ολιγαρχική παράταξη. Καταρχάς, αναχωρεί από την Κέρκυρα με προφυλάξεις ("ὑπεξανήγετο") το Κορινθιακό πλοίο που μετέφερε τους Σπαρτιάτες πρεσβευτές, επειδή είχε επικρατήσει ο "δήμος", δηλαδή οι δημοκρατικοί ("τοῦ δήμου κεκρατηκότος"). Η χρήση της αιτιολογικής μετοχής "κεκρατηκότος" αποτελεί και μια πρώτη άμεση αναγνώριση και αποδοχή της νίκης της δημοκρατικής παράταξης. Στο σημείο αυτό επίσης νιώθουμε ότι οι Πελοποννήσιοι εγκαταλείπουν τους συμμάχους τους, για να σώσουν τις ζωές τους. Ο τρόπος μάλιστα γραφής του Θουκυδίδη ενισχύει αυτήν την αίσθηση, ίσως επειδή ο ιστορικός θέλει να τονίσει τη τραγική κατάσταση των ολιγαρχικών Κερκυραίων. Σε επόμενη ενότητα θα διαπιστώσουμε ότι το πλοίο αυτό στην πραγματικότητα δεν εγκατέλειψε τους φίλους του, αλλά έσπευσε στην Κυλλήνη (ορμητήριο του πελοποννησιακού στόλου στην βορειοδυτική Πελοπόννησο) για να φέρει ενισχύσεις. Ένα δεύτερο γεγονός, επίσης καθοριστικής σημασίας είναι ότι η πλειοψηφία των μισθοφόρων μεταφέρεται κρυφά στην ηπειρωτική στεριά, προφανώς επειδή αναγνώρισε την δύσκολη και επικίνδυνη κατάσταση στην οποία είχαν περιέλθει οι εργοδότες τους, αλλά και τον κίνδυνο που διέτρεχαν οι ίδιοι αν παρέμεναν στο νησί. 

Πως ήταν περίπου το αρχαίο "νεώριον"