Θουκυδίδης "Ιστοριών" Γ' 78

Α' Κείμενο & μετάφραση 

[78] καὶ οἱ μὲν Κερκυραῖοι κακῶς τε καὶ κατ᾿ ὀλίγας προσπίπτοντες ἐταλαιπώρουν τὸ καθ᾿ αὑτούς· οἱ δ᾿ Ἀθηναῖοι φοβούμενοι τὸ πλῆθος καὶ τὴν περικύκλωσιν ἁθρόαις μὲν οὐ προσέπιπτον οὐδὲ κατὰ μέσον ταῖς ἐφ᾿ ἑαυτοὺς τεταγμέναις, προσβαλόντες δὲ κατὰ κέρας καταδύουσι μίαν ναῦν. καὶ μετὰ ταῦτα κύκλον ταξαμένων αὐτῶν περιέπλεον καὶ ἐπειρῶντο θορυβεῖν. γνόντες δὲ οἱ πρὸς τοῖς Κερκυραίοις καὶ δείσαντες μὴ ὅπερ ἐν Ναυπάκτῳ γένοιτο, ἐπιβοηθοῦσι, καὶ γενόμεναι ἁθρόαι αἱ νῆες ἅμα τὸν ἐπίπλουν τοῖς Ἀθηναίοις ἐποιοῦντο. οἱ δ᾿ ὑπεχώρουν ἤδη πρύμναν κρουόμενοι καὶ ἅμα τὰς τῶν Κερκυραίων ἐβούλοντο προκαταφυγεῖν ὅτι μάλιστα, ἑαυτῶν σχολῇ τε ὑποχωρούντων καὶ πρὸς σφᾶς τεταγμένων τῶν ἐναντίων.

ΚΕΙΜΕΝΟ ΣΤΑ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ	ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ
(§78) καὶ οἱ μὲν Κερκυραῖοι	Και οι Κερκυραίοι,
προσπίπτοντες	επειδή έκαναν επιθέσεις
κακῶς τε	χωρίς τάξη
καὶ κατ᾿ ὀλίγας	και με λίγα (πλοία)
ἐταλαιπώρουν	δεινοπαθούσαν
τὸ καθ᾿ αὑτούς·	από την πλευρά τους.
οἱ δ᾿ Ἀθηναῖοι	Και οι Αθηναίοι,
φοβούμενοι	επειδή φοβούνταν
τὸ πλῆθος	το μεγαλύτερο αριθμό (των εχθρικών πλοίων)
καὶ τὴν περικύκλωσιν	και την περικύκλωση,
οὐ προσέπιπτον μὲν	δεν έκαναν επίθεση
ταῖς τεταγμέναις	στα παραταγμένα
ἐφ᾿ ἑαυτοὺς	εναντίον τους (πλοία)
ἁθρόαις	ούτε στο σύνολό τους
οὐδὲ κατὰ μέσον,	ούτε στο μέσο τους,
προσβαλόντες δὲ	αλλά αφού επιτέθηκαν
	σε μια πτέρυγα,
καταδύουσι μίαν ναῦν.	καταβυθίζουν ένα πλοίο.
καὶ μετὰ ταῦτα	Και ύστερα από αυτά,
αὐτῶν ταξαμένων	αφού εκείνοι σχημάτισαν
κύκλον	κυκλική παράταξη,
περιέπλεον	έπλεαν γύρω – γύρω
καὶ ἐπειρῶντο	και προσπαθούσαν
θορυβεῖν.	να φέρουν σύγχυση και ταραχή με το θόρυβο.
γνόντες δὲ	Καθώς όμως το κατάλαβαν
οἱ πρὸς	αυτοί που βρίσκονταν
τοῖς Κερκυραίοις	κοντά στους Κερκυραίους,
καὶ δείσαντες	και επειδή φοβήθηκαν
μὴ γένοιτο	μήπως συμβεί
ὅπερ ἐν Ναυπάκτῳ,	αυτό (που έγινε) στη Ναύπακτο,
ἐπιβοηθοῦσι,	σπεύδουν σε βοήθεια,
καὶ γενόμεναι ἁθρόαι	και αφού μαζεύτηκαν όλα μαζί
αἱ νῆες	τα πλοία,
ἐποιοῦντο ἅμα	έκαναν την ίδια στιγμή
τὸν ἐπίπλουν	την επίθεση
τοῖς Ἀθηναίοις.	εναντίον των Αθηναίων.
οἱ δ᾿ ὑπεχώρουν	Εκείνοι τότε υποχωρούσαν
κρουόμενοι ἤδη πρύμναν	κάνοντας το πλοίο να οπισθοδρομεί
καὶ ἅμα ἐβούλοντο	και ταυτόχρονα ήθελαν
προκαταφυγεῖν	να προλάβουν να διαφύγουν εκ των προτέρων
τὰς τῶν Κερκυραίων	τα πλοία των Κερκυραίων
ὅτι μάλιστα,	στο μεγαλύτερο δυνατό βαθμό,
ἑαυτῶν τε ὑποχωρούντων	καθώς αυτοί υποχωρούσαν
σχολῇ	σιγά – σιγά
καὶ τῶν ἐναντίων τεταγμένων	και οι εχθροί θα είχαν ταχθεί
πρὸς σφᾶς.	εναντίον τους.
Ἡ μὲν οὖν ναυμαχία	Η ναυμαχία λοιπόν,
γενομένη τοιαύτη	αφού είχε τέτοια εξέλιξη,
ἐτελεύτα	τελείωσε
ἐς δύσιν ἡλίου	με τη δύση του ηλίου.

Β' Ερμηνευτικά σχόλια 

Στο προηγούμενο κεφάλαιο εξετάσαμε την αδυναμία του κερκυραϊκού στόλου να αντισταθεί στην πελοποννησιακή επίθεση, επειδή πάνω στις τριήρεις υπήρχε αταξία εξαιτίας των συμπλοκών ανάμεσα σε δημοκρατικούς και ολιγαρχικούς για τον έλεγχο των πλοίων. Κάτω από τις συγκυρίες αυτές το αξιόμαχο του κερκυραϊκού στόλου έχει πληγεί σε τόσο μεγάλο βαθμό ώστε οι Πελοποννήσιοι να παρατάξουν το μεγαλύτερο μέρος του στόλου τους απέναντι στα 12 αθηναϊκά πλοία και όχι στα πολύ περισσότερα κερκυραϊκά. Στο κεφάλαιο αυτό διαφαίνεται η ανικανότητα των κερκυραϊκών πληρωμάτων να εμπλακούν σε πολεμικές επιχειρήσεις αφού επιτίθονταν στους εχθρούς τους χωρίς τάξη ("κακῶς") και λίγα - λίγα ("κατ᾿ ὀλίγας") με αποτέλεσμα να δεινοπαθούν ("ἐταλαιπώρουν"), αφού από αυτές τις "επιθέσεις" δεν μπορούσε να προκύψει κάποιο θετικό αποτέλεσμα.
Στην πραγματικότητα, οι Αθηναίοι έχουν μείνει ουσιαστικά μόνοι στο πεδίο της ναυμαχίας και έχουν περιορισμένες επιχειρησιακές δυνατότητες εξαιτίας ακριβώς λόγω του μικρού αριθμού των 12 πλοίων που διαθέτουν. Ο βασικότερος φόβος τους είναι ο μεγαλύτερος αριθμός εχθρικών πλοίων και μήπως - εξαιτίας αυτού του παράγοντα - περικυκλωθούν ("φοβούμενοι τὸ πλῆθος καὶ τὴν περικύκλωσιν") και μ' αυτόν τον τρόπο "ανοίξει" ο δρόμος για την κατάληψη του νησιού από τους Πελοποννήσιους. Για το λόγο αυτό οι Αθηναίοι δεν παρατάσσονται για συμβατική ναυμαχία με τους εχθρούς ("οὐ προσέπιπτον μὲν ταῖς τεταγμέναις ἐφ᾿ ἑαυτοὺς"), αλλά εξαπολύουν ξαφνικές επιθέσεις σε μια πτέρυγα του εχθρικού στόλου και σε μια από αυτές μάλιστα, αποδιοργανώνοντας τον αντίπαλο, καταφέρνουν να βυθίσουν ένα πλοίο του ("προσβαλόντες δὲ κατὰ κέρας καταδύουσι μίαν ναῦν"). Είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον το γεγονός ότι τα 12 αθηναϊκά πλοία, όχι μόνο αποκρούουν τα 43 πελοποννησιακά, αλλά καταφέρνουν να βυθίσουν και ένα από αυτά! Μπορούμε να φανταστούμε την δυσάρεστη έκπληξη του Αλκίδα και των συντρόφων του, όταν συνειδητοποίησαν ότι ο χειρότερός τους φόβος γινόταν πραγματικότητα. Αποδεικνυόταν για άλλη μια φορά η επιδεξιότητα των Αθηναίων στη θάλασσα και αντίστοιχη ανικανότητα των Πελοποννησίων με απρόβλεπτες συνέπειες και για τους δυο. 

έμβολο τριήρους

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν και οι τακτικές εμπλοκής των αρχαίων πλοίων σε ναυμαχία. Στόχος του κάθε πλοίου ήταν με το έμβολό του να κτυπήσει το αντίπαλο πλοίο στα πλευρά του, δημιουργώντας ρήγμα. Στη συνέχεια το επιτιθέμενο πλοίο "έκρουε πρύμναν", προσπαθούσε να αποκολληθεί δηλαδή οπισθοχωρώντας, έτσι ώστε από το κενό ρήγμα να εισέλθουν νερά και να προκληθεί η ακινητοποίηση ή και βύθιση του πλοίου. Άλλη μέθοδος μάχης ήταν το πλησίασμα ενός πλοίου και το σπάσιμο των κουπιών του από τα πλευρά του επιτιθέμενου. Άλλες φορές ήταν συνηθισμένο φαινόμενο να γίνεται αυτό που λέμε "ρεσάλτο", δηλαδή μετακίνηση με σκοινιά και γάντζους πολεμιστών στο εχθρικό πλοίο και απόπειρα ένοπλης κατάληψης του πλοίου αυτού. Χρησιμοποιούνταν επίσης βέλη με φωτιά εναντίον των εχθρικών πλοίων, εξαιτίας του εύφλεκτου υλικού κατασκευής του (ξύλο, ρετσίνι, πίσσα). Για την αποφυγή πυρκαγιάς, κατά τη διάρκεια ναυμαχίας χρησιμοποιούνταν τα "παραβλήματα", τα παραπετάσματα, κομμάτια δηλαδή από δέρμα ή ξύλο, που τοποθετούνταν στα πλαϊνά του σκάφους. 
Στη συνέχεια, οι Αθηναίοι άρχισαν να πλέουν κυκλικά από τους Πελοποννήσιους, προσπαθώντας να δημιουργήσουν θόρυβο και ταραχή στους αντιπάλους ("αὐτῶν ταξαμένων κύκλον περιέπλεον"). Βλέποντας αυτήν την κίνηση τα 20 πελοποννησιακά πλοία που αντιμετώπιζαν τους Κερκυραίους ("οἱ πρὸς τοῖς Κερκυραίοις") έσπευσαν να ενωθούν με τον υπόλοιπο στόλο προκειμένου να μην συμβεί αυτό που είχε συμβεί στην Ναύπακτο ("μὴ γένοιτο ὅπερ ἐν Ναυπάκτῳ"). Ο Θουκυδίδης αναφέρεται σε γεγονότα που πραγματοποιήθηκαν το 429 π.Χ. στη περιοχή της Ναυπάκτου, όταν  ο στρατηγός Φορμίων με 20 αθηναϊκά πλοία κατάφερε να νικήσει 49 πελοποννησιακά. Η εντυπωσιακή νίκη του Φορμίωνα βασίστηκε στην τεχνική της γρήγορης κίνησης γύρω από τον εχθρικό στόλο και της δημιουργίας σύγχυσης σ' αυτόν. Την ίδια τακτική ακολουθούν οι Αθηναίοι και στα γεγονότα που εξετάζουμε. 
Η συνένωση του πελοποννησιακού στόλου (που αριθμούσε τώρα 62 πλοία μετά τη βύθιση ενός και χωρίς να υπολογίζουμε τα κερκυραϊκά που είχαν αυτομολήσει) έφερε σε δύσκολη θέση τους Αθηναίους, αφού πλέον η αναλογία είχε ανατραπεί σε βάρος τους (1:5 περίπου). Έτσι κρίθηκε αναγκαία η υποχώρησή τους ("οἱ δ᾿ ὑπεχώρουν"), η οποία ωστόσο έγινε με μέθοδο και με πειθαρχία. Για να μην αφήσουν τα κερκυραϊκά πλοία στο έλεος των Πελοποννησίων, τους παρείχαν την δυνατότητα να αναχωρήσουν πρώτα αυτά με ασφάλεια ("προκαταφυγεῖν τὰς τῶν Κερκυραίων") συγκρατώντας τον όγκο των πλοίων του πελοποννησιακού στόλου, υποχωρώντας δηλαδή "κρουόμενοι ἤδη πρύμναν". Αυτό σήμαινε ότι τα αθηναϊκά πλοία εξακολουθούσαν να είναι στραμμένα προς τα εχθρικά, ωστόσο ταυτόχρονα κινούνταν με κατεύθυνση προς τα πίσω. Με αυτό τον τρόπο και καθυστερούσαν τους αντιπάλους παρέχοντας πολύτιμο χρόνο στους Κερκυραίους για υποχώρηση και κρατούσαν οι ίδιοι οπτική επαφή με τον εχθρό, έτσι ώστε να μην πραγματοποιηθεί κάποια ξαφνική αντεπίθεση με ολέθρια αποτελέσματα. Μας προξενεί εντύπωση αυτή η στάση του αθηναϊκού στόλου έναντι των Κερκυραίων. Οι Αθηναίοι αντί να κοιτάξουν τον εαυτό τους, ακόμη και κάτω από αυτές τις αντίξοες συνθήκες, προστατεύουν τους νεοπαγείς συμμάχους τους από την αρχή μέχρι το τέλος της ναυμαχίας. Με αυτό τον τρόπο διαφαίνεται για άλλη μια φορά και η σημασία της Κέρκυρας για την Αθηναϊκή Συμμαχία, αλλά και η μετριοπαθής και μετρημένη προσωπικότητα του Νικόστρατου. Ο ανθρωπισμός, η τόλμη, η ψυχραιμία καθώς και οι οι ορθές στρατιωτικές επιλογές ξεχωρίζουν το Νικόστρατο από κάθε άλλο Αθηναίο πολιτικό. 
Μετά από τα γεγονότα αυτά ο ιστορικός μας πληροφορεί ότι η "ναυμαχία ἐτελεύτα ἐς δύσιν ἡλίου". Προφανώς όμως, ο λόγος λήξης της δεν συνδέεται τόσο με την λήξη της μέρας και την αναγκαιότητα διακοπής της λόγω σκότους, όσο με την δύσκολη θέση στην οποία περιήλθαν τα πλοία των Κερκυραίων και των υποχώρηση Αθηναίων και Κερκυραίων. Σχολιάζοντας τα αποτελέσματα της ναυτικής αυτής σύγκρουσης πρέπει να χρησιμοποιήσουμε στρατιωτική ορολογία και κρίνουμε τα γεγονότα σε τακτικό και σε στρατηγικό επίπεδο. Σε τακτικό επίπεδο (και με μια πρώτη ματιά) αναμφισβήτητοι νικητές στο πεδίο της μάχης είναι οι Πελοποννήσιοι: ένας μεγάλος αριθμός κερκυραϊκών πλοίων (13 στον αριθμό όπως θα δούμε παρακάτω) αυτομόλησε προς αυτούς, ενώ ταυτόχρονα οι πρώτοι που υποχώρησαν και αποχώρησαν από τη ναυμαχία ήταν οι Κερκυραίοι και οι Αθηναίοι (κατά το εθιμικό πολεμικό δίκαιο της εποχής, νικητής ανακηρυσσόταν αυτός που έμενε στο πεδίο της μάχης μέχρι το τέλος). Σε στρατηγικό επίπεδο όμως πραγματικοί νικητές είναι οι Αθηναίοι και οι Κερκυραίοι δημοκρατικοί. Αντικειμενικός σκοπός των Πελοποννησίων ήταν η κατάληψη της Κέρκυρας (σκοπός που δεν επιτεύχθηκε) και όχι η νίκη σε μια ναυμαχία. Ταυτόχρονα, όχι μόνο δεν κατάφεραν να νικήσουν έναν αριθμητικά υποδεέστερο στόλο, όχι μόνο δεν κατάφεραν να βυθίσουν έστω και ένα εχθρικό πλοίο, αλλά οι Αθηναίοι με τέχνασμα βύθισαν και ένα δικό τους πλοίο. Αν πούμε ότι τα 62 πελοποννησιακά πλοία δεν κατάφεραν να νικήσουν τα 12 αθηναϊκά, οποιοσδήποτε θα μπορούσε να θέσει το ερώτημα : "πόσα πελοποννησιακά πλοία τελικά χρειάζονται για να νικήσουν τα τόσα λίγα αθηναϊκά;". Τέλος οι Πελοποννήσιοι έχουν απωλέσει και ένα σημαντικό πλεονέκτημα, αυτό του αιφνιδιασμού. Η μοναδική επιλογή πλέον που τους απομένει είναι η απόβαση σε σημείο του νησιού και η εκδήλωση εχθροπραξιών και στρατιωτικής εμπλοκής στη ξηρά. Είναι όμως σε θέση να ακολουθήσουν αυτήν την λίγο-πολύ αυτοκτονική επιλογή; 

Παρακολουθήστε την αναπαράσταση ενός σύντομου ταξιδιού με το ομοίωμα μιας τριήρους (με το όνομα "Ολυμπιάς") το καλοκαίρι του 1991. Η ποιότητα του βίντεο δεν είναι ικανοποιητική εξαιτίας της παλαιάς τεχνολογίας της κινηματογραφικής μηχανής. Τότε την "Ολυμπιάδα" στελέχωσαν κυρίως Αμερικανοί φοιτητές, ενώ σήμερα στελεχώνεται από μόνιμους και έφεδρους αξιωματικούς, υπαξιωματικούς και οπλίτες του Πολεμικού Ναυτικού.